Η αξιολόγηση ως γοητεία και ως εφιάλτης

Η αξιολόγηση ως γοητεία και ως εφιάλτης:

  Οι αναδυόμενοι οίκοι αξιολόγησης στην εκπαίδευση

Μαυρογιώργος Γιώργος *, Αγγελακοπούλου Φωτεινή ,   Ιωάννου Κ. Μαρία, Σιάηλου  Θεοδώρα**

Την άνοιξη του 2012 είχαμε δημοσιεύσει στην ΑΛΦΑΒΗΤΑ το κείμενο που παραθέτουμε στη συνέχεια και το οποίο είχε συνταχθεί σε συνεργασία με μεταπτυχιακές μου φοιτήτριες στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Λόγοι που έχουν να κάνουν με μια δικαστική περιπέτεια στην οποία με έχουν εμπλέξει για ένα κείμενό μου, με οδήγησαν στο να «κατεβάσω» όλα μου τα κείμενα που κατά καιρούς είχα δώσει στη φιλόξενη ιστοσελίδα, σε ένδειξη μιας σιωπηλής διαμαρτυρίας για τη συγκεκριμένη δίωξη.

Σήμερα (2.3.2013), ενημερώνομαι ότι «Το Υπουργείο Παιδείας, παράλληλα με την σύνταξη του Προεδρικού Διατάγματος για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών και του εκπαιδευτικού έργου που αναμένεται να ανακοινωθεί τις επόμενες ημέρες» σπεύδει να ολοκληρώσει την άκρως συντηρητική του  επίθεσή στη δημόσια εκπαίδευση. Με μια  επείγουσα τροπολογία που έχει κατατεθεί στη Βουλή (των Ελλήνων;),  «συνιστάται ανεξάρτητη (sic) διοικητική αρχή με την επωνυμία «Αρχή Διασφάλισης της Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση». Πρόκειται για την «αδελφή» της άλλης ανεξάρτητης διοικητικής αρχής που φέρει την επωνυμία «Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση» (Α.ΔΙ.Π.) ιδρύθηκε με το Νόμο 3374/2005. Επειδή είναι δύσκολο να ανταποκριθεί επαρκώς, κάποιος, στον ιδιότυπο «ανταρτοπόλεμο» των αιφνιδιασμών και των αποσπασματικών μέτρων του Υπουργείου Παιδείας, σκέφτηκα πως  μπορώ να κρεμάσω το κείμενο αυτό ως μια πρώτη αντίδραση σε αυτόν τον αιφνιδιασμό. Η τροπολογία είναι ήδη αναρτημένη  στην ιστοσελίδα που μας φιλοξενεί. Το σχολείο, οι μαθητές/φοιτητές και οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων  αντιμετωπίζουν πλέον τον ορατό κίνδυνο να υποστούν τις συνέπειες της πιο ολοκληρωτικής νεοφιλελεύθερης και συντηρητικής επίθεσης που έχει γίνει στην Ελλάδα, μετά το 1974. Εάν συγκεντρώσουμε σε σώμα και μελετήσουμε τα κείμενα που έχουν δοθεί στη δημοσιότητα για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού, την αυτοαξιολόγηση των σχολικών μονάδων, την «Αρχή Διασφάλισης της Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση» και τα κείμενα που έχουν παραχθεί από/για τη Α.ΔΙ.Π (Τριτοβάθμια Εκπαίδευση), είναι βέβαιο ότι θα μπορέσουμε να βάλουμε ένα «στοίχημα»: το δίδυμο της αξιολόγησης και της αγοράς θα είναι ο εφιάλτης της  εκπαίδευσης… εκτός και η κοινωνική δυναμική ανατρέψει τους σχεδιασμούς τους.

Το κείμενο, όπως είχε δημοσιευθεί τότε…

Καθώς παρακολουθούμε, αμήχανοι πολλές φορές, τις ειδήσεις και τις αναλύσεις  για την παγκόσμια οικονομική κρίση, συχνά  ακούμε για διεθνείς οίκους αξιολόγησης και τις παρεμβάσεις τους στις οικονομικές εξελίξεις. Κατατάσσουν – αναβαθμίζουν ή υποβαθμίζουν  τις οικονομίες των χωρών, τις τράπεζες και άλλους οικονομικούς οργανισμούς, ως προς τη χρηματοπιστωτική τους ικανότητα και τη βιωσιμότητα επενδύσεων και χρεών. Χρησιμοποιούν και κλίμακες,  με συνδυασμούς γραμμάτων της αλφαβήτου και μαθηματικών συμβόλων (+,-), κάτι σαν τα γράμματα (Α.Β.Γ.Δ.) ή τα αστεράκια που χρησιμοποιούμε συχνά στα σχολεία για να αποτυπώσουμε την πρόοδο των μαθητών!

Οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης: οι σύμβουλοι της «κόλασης»

Η ιστορία των οίκων αξιολόγησης συμπληρώνει εκατό περίπου χρόνια  και έχει ενδιαφέρον. Ξεκίνησαν ως σύμβουλοι επιχειρήσεων σε θέματα επένδυσης και αγορών. Η εμφάνιση  της πρώτης εταιρείας αξιολόγησης «πιστωτικών κινδύνων» (με ιδρυτή τον J. Moody)  συνδέεται  με την αναζήτηση επενδυτών που θα αναλάμβαναν τη χρηματοδότηση εταιριών για την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου των ΗΠΑ στις αρχές του 20^ου αιώνα.  Μέσα σε λίγα χρόνια (από το  1909-24)  εμφανίστηκαν τρεις  «διάσημοι», σήμερα,  οίκοι αξιολόγησης που συγκροτούν μια μορφή ολιγοπωλίου συμβουλευτικών υπηρεσιών αγοράς. Αναφέρονται ως το «trio inferno» (το τρίο-κόλαση ) που , σύμφωνα με υπολογισμούς, ελέγχουν το 95% της αγοράς των σχετικών υπηρεσιών. Πολύ σύντομα από σύμβουλοι εξελίχθηκαν σε οίκους αξιολόγησης με τεράστια επιρροή και οικονομική εξουσία.

Σήμερα, κατά γενική ομολογία,  βρισκόμαστε σε μια εποχή  παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής  κρίσης, στο όνομα της οποίας επιβάλλονται δραματικές αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις των εργαζομένων και δραστικές περικοπές στους μισθούς και τις δαπάνες του κράτους πρόνοιας, Για να μη μιλήσουμε για     ενδείξεις συρρίκνωσης της εθνικής κυριαρχίας. Οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης  παρεμβαίνουν συστηματικά και ανακοινώνουν, κατά περίπτωση, ή την απειλή  επερχόμενης υποβάθμισης χωρών και πιστωτικών οργανισμών ή την υποβάθμισή τους, με πολλές συνέπειες στη  «ζούγκλα» των αγορών. Καμιά φορά, υποβαθμίζουν και στην κατηγορία «σκουπίδια»! Υπάρχει και τέτοια  αξιολογική  διαβάθμιση στην αγορά.

Δεν είμαστε ειδικοί για να εμβαθύνουμε στη σχετική ανάλυση. Διαβάζουμε , ωστόσο, ότι τελευταία διατυπώνονται σοβαρές ανησυχίες και  οξύτατες «βολές» από πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, κατά των οίκων αξιολόγησης. Εκτιμάται ότι οι οίκοι αξιολόγησης « απέτυχαν να ειδοποιήσουν έγκαιρα για την επερχομένη κρίση». Δε φτάνει αυτό, αλλά «βάζουν τρικλοποδιές» ή «κάνουν το δικό τους παιγνίδι επιρροής» ή ότι «δημιουργούν νέα δεδομένα οικονομικής εξουσίας» και ισχύος στις προσπάθειες που καταβάλλονται για έξοδο από την κρίση. Τίθενται θέματα υπερβολικής εξάρτησης από τις αξιολογήσεις, διαφάνειας και έλλειψης αστικής ευθύνης. Είναι ενδιαφέρον ότι οι οίκοι αποζημιώνονται από αυτούς που έχουν ανάγκη δανείων και όχι  από τους πιστωτές. Δε λογοδοτούν και ο μοναδικός τους στόχος είναι η αύξηση των κερδών τους.

Είναι σαφές ότι οι οίκοι αξιολόγησης δεν  έχουν προκαλέσει  την κρίση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Γίνονται, όμως, μέρος του προβλήματος, όταν συνεργάζονται, κάτω από  τις συγκεκριμένες  συνθήκες και όρους, με τις δυνάμεις της λεγόμενης «ελεύθερης αγοράς». Οι παραπάνω σκέψεις και εκτιμήσεις, για τον τρόπο με τον οποίο οι διεθνείς οίκοι αξιολόγησης σιγά-σιγά εξελίχτηκαν  σε ανεξάρτητους και ανεξέλεγκτους ρυθμιστικούς παράγοντες της «αγοράς», μας  έδωσαν την ιδέα να συγκροτήσουμε μια υπόθεση εργασίας για τους αναδυόμενους οίκους αξιολόγησης και στο πεδίο της εκπαίδευσης.

Οι διεθνείς οργανισμοί: Η ομπρέλα και το δίκτυο επιτήρησης

Είναι γνωστό ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση, με τα διάφορα όργανά της, ασκεί  και στην εκπαίδευση πολιτικές εναρμόνισης, ισομορφισμού και ομοιοτροπίας, με αποτέλεσμα να έχουμε υποχώρηση του μονοπωλίου του κράτους. Με τα διάφορα κοινοτικά προγράμματα «στήριξης», τις διαβουλεύσεις, τις «οδηγίες», τα  ψηφίσματα, τις συνθήκες,  «κοινούς δείκτες», κ.α. συγκροτείται η άσκηση ευρωπαϊκής εκπαιδευτικής πολιτικής. Η μη συμμόρφωση επισύρει και πρόστιμο από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Αυτά που δρομολογούνται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βέβαια, αποτελούν την περιφερειακή έκφραση πολιτικών επιλογών που ενορχηστρώνονται από  υπερεθνικούς οργανισμούς, σε υψηλότερο επίπεδο. Όπως διαφαίνεται, σε αυτό το επίπεδο έχουμε, από τη μια τον ΟΗΕ και την UNESCO, κι απ την άλλη, τον ΟΟΣΑ, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (ΠΟΕ), την Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, κ.α.. Όπως γίνεται αντιληπτό, κάτω από αυτές τις συνθήκες, ήδη οι χώρες συμμετέχουν σε ένα αρκετά περίπλοκο και σύνθετο  δίκτυο σχέσεων επιτήρησης, εξουσίας και συμμόρφωσης. Έχει στηθεί, δηλαδή, ένα γιγαντιαίο πλέγμα πλανητικού «Πανοπτικού». Πολλά από όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα, σήμερα, αποτυπώνουν ανάγλυφα εκδοχές αυτού του «πανοπτισμού»(«Τρόικα»).

Το αχτύπητο δίδυμο: αξιολόγηση και αγορά

Θα παραθέσουμε κάποιες σαφείς  ενδείξεις που προαναγγέλλουν την καθιέρωση οίκων αξιολόγησης και στην εκπαίδευση:

·         Ο ΟΟΣΑ , με τους εμπειρογνώμονες- «εργολάβους αξιολογητές» που διαθέτει ή «ενοικιάζει», συντάσσει και δίνει στη δημοσιότητα, μετά από αίτηση χωρών, έκθεση αξιολόγησης των εκπαιδευτικών τους συστημάτων. Οι περισσότερες εκπαιδευτικές αλλαγές που έχουν γίνει τελευταία, σε Ελλάδα και Κύπρο, αναφέρονται στις εκθέσεις  του ΟΟΣΑ, για να εξαγοράσουν τη νομιμοποίησή τους!

·        Ο ΟΟΣΑ, με το PISA,  έχει διεισδύσει  και έχει καθιερώσει ένα σύστημα αξιολόγησης των επιδόσεων των μαθητών και με βάση αυτές συντάσσει έναν πίνακα κατάταξης. Η Κύπρος  ετοιμάζεται πυρετωδώς για να συμμετάσχει (επιτέλους!), για πρώτη φορά, σε αυτό. Η Κύπρος δηλαδή περιμένει το PISA για να κατατάξει το εκπαιδευτικό της σύστημα στην παγκόσμια και ανταγωνιστική αγορά της εκπαίδευσης. Ίσως έκανε το λάθος   που ζήλεψε το «τρόπαιο της Φιλανδίας». Θα περιμένουμε τα αποτελέσματα για να δούμε, αν πιάνουν τόπο οι πολύ υψηλές δαπάνες για την εκπαίδευση! Θα περιμένουμε να δούμε και την αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης ! Αυτά κάνει η ακαταμάχητη γοητεία της αξιολόγησης, της σύγκρισης, του ανταγωνισμού και της πρωτιάς. Αξιολόγηση και αποπλάνηση «πάνε χέρι-χέρι». Στην Ελλάδα, στο όνομα της «τελευταίας» θέσης που καταλαμβάνει η εκπαίδευση στον πίνακα του PISA και  με επίκληση της εκτίμησης ότι βρίσκεται «κάτω από το μέσο όρο», έχει δρομολογηθεί, με τους ευφημισμούς για «νέο ψηφιακό σχολείο» και σύγχρονο πανεπιστήμιο, η κατεδάφιση της εκπαίδευσης. Με νόμους της Βουλής,  η εκπαίδευση  εκχωρείται στους  νόμους της αγοράς.

·        Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, μετά το 1990, έχει δρομολογήσει τη διεύρυνση της  κερδοφόρου αγοράς, με την ένταξη σε αυτή και  της εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση, δηλαδή, εκπίπτει από δημόσιο και κοινωνικό αγαθό σε εμπόρευμα που θα υπόκειται στους νόμους της αγοράς. Μετατρέπεται σε υπηρεσία, αποστεώνεται από το ουσιαστικό της περιεχόμενο και συνδέεται άμεσα με το κριτήριο της ανταποδοτικότητας. Μαζί με την απελευθέρωση των επαγγελμάτων δρομολογείται και η απελευθέρωση της αγοράς υπηρεσιών εκπαίδευσης.

·        Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, έχουμε σαφείς ενδείξεις για τους αναδυόμενους οίκους αξιολόγησης, με δύο τουλάχιστον εκδοχές:

(1)    Κάθε χρόνο ανακοινώνονται διάφοροι πίνακες παγκόσμιας κατάταξης των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων ( π.χ. η λίστα της Σαγκάης, ο High Impact Universities Research Performance Index).Με το που ανακοινώνονται, αρχίζει ο χορός των υστερικών  συζητήσεων, των επινικίων ή  της θρηνωδίας, της αμφισβήτησης  διαδικασιών και κριτηρίων ή των μεγάλων υποσχέσεων για εντατικοποίηση του παραγόμενου έργου, τον ανταγωνισμό και την «αριστεία». Με τη θετική ή την αρνητική υποδοχή υπογράφεται το πρωτόκολλο του ανταγωνισμού για την πρόοδο της επιστήμης!

(2)    Τα τελευταία είκοσι χρόνια, σε πολλές χώρες,  εφαρμόζονται συστήματα «αξιολόγησης» του ερευνητικού και διδακτικού έργου, με συνέπεια να  έχουν αλλάξει δραματικά το περιεχόμενο και το είδος έρευνας, διδασκαλίας, σπουδών και σχέσεων στα πανεπιστήμια. Τα έντυπα αξιολόγησης, με τα ιερατεία αξιολόγησης που δημιουργούνται, επιβάλλουν εκπτωτικούς, ανταγωνιστικούς και μετρήσιμους ορισμούς για τη σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή, στο πλαίσιο των κυρίαρχων επιλογών του νεοφιλελευθερισμού. Στην Ελλάδα διαθέτουμε Ανεξάρτητη Διοικητική Αρχή «Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας». Δεν είναι τυχαίο ότι διαθέτει και διεθνή ονομασία: Hellenic Quality Assurance and Accreditation, μια και ρητά προβλέπεται  να λειτουργεί στο πλαίσιο των κοινών αρχών του Ευρωπαϊκού χώρου της εκπαίδευσης. Ανάμεσα στις αρμοδιότητές της, διακρίνουμε τη σύνδεση της αξιολόγησης με θέματα στρατηγικού σχεδιασμού, χρηματοδότησης, έγκρισης προγραμμάτων σπουδών και πιστοποίησης. Κάθε Πανεπιστήμιο έχει τη δική του αντίστοιχη μονάδα που ελέγχεται από την κεντρική αρχή. Από τη βάση του πανεπιστημίου μέχρι τα εθνικά και  υπερεθνικά δίκτυα, η αξιολόγηση και οι αξιολογητές  κατέχουν στρατηγική θέση ισχύος.

Έτσι, κάπως, έχει δομηθεί η αρχιτεκτονική ενός παγκόσμιου πανοτισμού, επιτήρησης, ελέγχου και πιστοποίησης των «εκπαιδευτικών προϊόντων» και των «εκπαιδευτικών υπηρεσιών», με όρους  συνεχούς και αδιάλειπτης αξιολόγησης, ανταγωνισμού, ιεραρχικής κατάταξης, κερδοφορίας,  και κατανάλωσης. Υπάρχει ένα αξιολογικό οικουμενικό μάτι-ιερατείο που τα βλέπει όλα… Το επάγγελμα του εργολάβου-συμβούλου αξιολόγησης φαντάζει προσοδοφόρο και «βγάζει γλώσσα εξουσίας»  σε όσους μελετούν, κάνουν έρευνα και διδάσκουν.

Το στοίχημα;

Μια και μιλάμε με όρους αγοράς, η υπόθεση εργασίας που κάνουμε είναι ότι : οι μελλοντικοί πανεπιστημιακοί ερευνητές, μετά από λίγα χρόνια, θα διατυπώνουν τις υποθέσεις έρευνας με όρους «στοιχήματος». Βάζουμε, λοιπόν, κι εμείς  στοίχημα  ότι στην αγορά των εκπαιδευτικών υπηρεσιών θα  επαναληφθεί ο σημερινός εφιάλτης των διεθνών οίκων αξιολόγησης. Η απόδοση του στοιχήματος είναι  υψηλή, εκτός και εάν η κοινωνική δυναμική «φέρει τα πάνω –κάτω»… Το διακύβευμα είναι ιδεολογικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό, οπότε…

** Μεταπτυχιακές  φοιτήτριες στο Τμήμα ΕΠΑ του Πανεπιστημίου της Κύπρου (Σεμινάριο: Αξιολόγηση και Ο εκπαιδευτικός ως διανοούμενος)

* Διδάσκων στο σεμινάριο. Ομότιμος καθηγητής Παιδαγωγικής. Αντιπρόεδρος του Επιστημονικού  Συμβουλίου του ΥΠΠΟ

Ιστοσελίδα  http://pep.uoi.gr/gmavrog  email: gmavrog@cc.uoi.gr